ÇAY BİTKİSİNİN ÜLKEMİZDEKİ SERÜVENİ

 

Prof. Filiz Kamacıoğlu

M.0 de Çin lügatı Kuan Yu’da çayın ve çay deminin hazırlanması ayrıntılı bir şekilde anlatıldı.

618-906 Çay Çin’in ulusal içeceği olarak tarihe geçti.

800 de Çay ile ilgili ilk kitap olan “Ching”bÇinli yazar Lu Yu tarafından yazıldı.

805 d.e Japonya’da çay tarımı başladı.

850- Çay Arap yarımadasına ulaştı.

1368 Çin Hanedanının Çin’de yönetime gelmesinin ardından çay işleme yöntemleri gelişti. Sistem preslenmiş formdan bütün yapraklara doğru döndü.

12. yüzyılda çay içen ilk Türk Hoca Ahmet Yesevi oldu. Kazakistanda yaşıyordu.

1513 de çaydanlık icat edildi. İlk çaydanlık Çin’de Yixing Gongchun tarafından yapıldı.

1606 da Avrupalılar çayı bir içecek olarak kabul ettiler. İlk çay sevkiyatı Çin’den Hollandaya “ Java “ üzerinden yapıldı.

1618 de çay Rusya’ya ulaştı.

18. yüzyılda Semaver icat edildi. İlk semaver Rusya’da İvin Lisitsin tarafından yapıldı.

1881 Çaya bilimsel adı olan “ Camelia Sinensis” adı verildi.

1879 da Çaya olan düşkünlüğü bilinen Hacı Mehmet İzzet Efendi’nin “Çay Risalesi” adlı kitabı basıldı. 

1892 İlk deneme Bursa’da yapıldı. Dönemin Ticaret Nazırı Esbak’ı İsmail Paşa Japonya’dan getirttiği çay tohumlarının Bursa’da ekimini gerçekleştirdi ama ekolojik yapı elverişli olmadığı için girişim başarısız oldu.

1894  de II. Abdülhamit Han çay tarımına onay verdi. Orman, madenler ve Tarım Bakanlığından dönemin Padişahı II. Abdülhamit’e bir belge yollandı. Çayın ticari yapısının yanı sıra şifa kaynağı olduğu belirtilerek tarımının yapılması uygundur onayı istendi ve kısa sürede onay alındı.

1921  Hoca Ali Rıza'nın "Semaver" tablosunda bulunan çay bardağı örneği alınarak "İnce Belli" o yıllarda kullanılmaya başlandığı düşünülür.

Çay tohumları (20 ton) Zihni Derin öncülüğünde Gürcistan'dan getirilip Rize ve havalisine ekildi.

1924 de TBMM Rize'de çay yetiştirme ile ilgili 407 sayılı kanunu kabul etti. Dönemin zor şartları nedeniyle uygulanamadı.

1935 Ankara hükümeti çay tarımının gelişmesi için Ankara Ziraat Faaliyetleri kurumunu Rize'de görevlendirdi.

1937 Çay üretimi yaygınlaştı. Sovyetler Birliğinden Gürcistan kökenli toplam 70 ton çay tohumu satın alındı ve çay üretimi yaygınlaşmaya başladı.

İngiltere'den çay işleme makineleri sipariş edildi ama II.Dünya savaşı nedeniyle ülkemize ulaşımı sağlanamadı.

1938-1948. Türkiye'de çay tarımı ve faaliyetlerinin gelişmesinde Ziraat İşletme kurumu önemli rol oynadı.

1946. II. Dünya Savaşı nedeniyle elimize ulaşamayan çay makineleri bu tarihte elimize ulaştı.

1947-1963. arası sürede 18 çay fabrikası kuruldu ve 1,340 ton işleme kapasitesine ulaştı.

1947. ilk çay fabrikası kuruldu. İlk çay işletme fabrikası günde 60 ton çay üretme kapasitesi ile Rize Fener mahallesinde "Merkez Çay" adı altında faaliyete geçti.

1963.İlk ihracaat 143 ton olarak gerçekleşti.

1971 de çay tarımının ve çay işletmesinin ayrı bakanlıkların sorumluluğu altında yürütülmesine son verildi.

1973. Çay kurumu Genel Müdürlüğü ( ÇAYKUR ) kuruldu.

1978 Pazarköy Fabrikası, Derepazarı Çay Fabrikası ve Kendirli Atölyesi kuruldu.

1984.de 3092 sayılı Çay kanunu ile çayın tarımı, üretimi, işlenmesi ve satışı serbest bırakıldı.

2003 de Çaykur organik çay tarımı çalışmalarına başladı.

2004 de zaman zaman yapılan yeşil çay üretim denemesi kesintisiz üretime döndü.

ÇAY BİTKİSİ  CAMELLİA SİNENSİS

Çay bitkisi 1881 yılında Linnaeus Ogust Kunntze adlı botanikçi tarafından

 " Camellia Sinensis" olarak isimlendirildi.

ÇAY; Çiçekli bitkilerin kapalı tohumlarının alt kısmının, iki çenekli sınıfının serbest taç yapraklı alt sınıfından Perietales takımının Theaceae familyasının Camellia cinsindendir.

Camellia Sinensis'in üç varyetesi vardır.

Camellia Sinensis Varyetesi (Çin Çayı); Yaprakları 4-7 cm uzunluğunda 1-2 cm genişliğinde kısa saplı ve elips görünümündedir. Çin çayı erken ve çok çiçek açar. Yaklaşık 1150 metreye kadar yükseklerde yetişebilir. Soğuğa, hastalıklara ve kuraklığa dayanıklıdır.

Camellia Sinensis varyetesi; ( Assam Çay ); Yaprakları elips şeklinde olup 8-10 cm uzunluğunda ve 3-7 cm genişliğindedir. Assam çayı geç ve seyrek çiçek açar. Yaprak verimliliği fazla olmakla beraber olumsuz şartlara karşı dayanıklı değildir.

Camellia Sinensis varyetesi; (Kamboçya Çayı); Yaprak büyüklüğüÇin çayı ve Assam çayı arasındadır. Genellikle yapraklar elips şeklinde olup meyve ve tohum yönünden diğer çay çeşitleri ile benzerlik gösterir.

ÇİÇEK; Ülkemizde Ağustos ayı başında tam teşekkül etmiş yaprakların koltuklarında kısa bir sapın ucunda tomurcuk belirmeye başlar. Ağustos sonunda veya Eylül başında bu tomurcuk daha da gelişerek sapı uzar, açılır, beyaz ve gösterişli çiçekleri oluşur. Tam teşekkül etmiş bir çiçekte 5-7 adet taç yaprağı bulunur. Çiçek aksamı helezonidir. Erkek organlar beş veya daha çok sayıdadırlar. Dişi organ bir tane olup üç parçalı bir tablo oluşturur. Taç yapraklar döküldükten sonra çiçek sapının ucunda tepeli aşağı doğru meyveleri her zaman görmek mümkündür. Bunlar bahara girince şişmeye başlar ve Eylül ayında parlak yeşil bir renk alır. Ekim ayı içinde olgunlaşmaya başlayan meyveler kirli yeşil veya kırmızımsı bir renk alırlar, uçlarından yarılarak tohumlar açığa çıkarılır.

MEYVE (Tohum) ; Meyveler üç gözlü ve kalın cidarlıdır, meyve içinde 3-6 adet arasında değişen tohum bulunur. Normal olarak üç tohum oluşturması gerekirken yumurtalıktaki parçaların dumura uğraması nedeni ile tohum adedi azalmaktadır. Bazen bir gözde birbirinden ayrı birer tarafları yassı tohumlar da bulunur.

Olgunlaşmamış meyveler yeşil, olgunlaştıktan sonra meyveler kahverengi fındık iriliğinde, normal olarak 12 mm çapındadır. Tohumların bünyesinde 20-30 nispetinde yağ bulunur. Bu yağda saponin maddesi vardır. 

Kaynak; Rize-Pazar hava limanı Çay Müzesi sergisi