Boğaz’ın incileriydiler, şimdi seyirlik oldular!...

Prof. Murat Belge’nin ifadesiyle yalı yaşamı deniz kıyısında bir sayfiye yaşamı. Osmanlı toplumu deniz kıyılarındaki konutlarını bugünün insanı gibi kullanmamış. 20 yy. ‘a gelinceye kadar yalı sakinlerinin yüzmeleri söz konusu değil. Yalı deniz kenarında bir bahçe köşkü niteliği taşıyor. Büyük yalılar, yamaçlardaki köşklere bağlanıyor, ağaçlar, korular, havuzlar, küçük köşkler denizle bütünleşen bir kır yaşamının simgeleri. Bu bahçelerin kendine özgü ağaçları var. Defne, şimşir, erguvan, çınar,servi, ceviz, incir ve ıhlamur. Manolya ve fıstıkçamı sonradan gelmiş bu bahçelere. Bütün bahçelerde dut, ayva ve incir vazgeçilmez meyve ağaçları. Zavallı fındık çit olarak kullanılmış. Yalıya yakın bahçelerin favorisi de mor salkım ve asma. Bu bilgilerden sonra dönelim yine gezimize.Yalı gezisinin şimdi de detayını anlatıyorum size. Prof. Murat Belge’nin ifadesiyle 19. yy’dan günümüze kadar ayakta kalan yalı sayısı çok az. İşte bunlardan bazılarının yeni fotoğrafları ve bilgileri:
AYAKTA KALAN EN ESKİ YALI : Amcazade Hüseyin Paşa Yalısı. Anadoluhisarı’nın kuzeyinde kalan bu yalı Boğaz’ın ayakta kalan-pek kalmış gibi değil ama- en eski yalısı. Meşruta Yalı olarak da biliniyor. Yalı 1699’da Amcazade Hüseyin Paşa için inşa edilmiş. Yalının 1893 Rus Savaşı sırasında yerleştirilen Rumeli göçmenleri yüzünden tahrip olduğu ve kısmen yıktırıldığı söylenir. Belge’ye göre büyük tahribat, günümüze kadar süren ihmalden.
MİMARI BİLİNMEYEN YALI : Fethi Ahmet Paşa Yalısı. Kuzguncuk’taki bu yalının ne yazık ki mimarı kesin olarak bilinmiyor. Yazmayan, gelecek nesillere bilgi bırakmayan bir anlayışın eseri bu. Yalı Damat Fethi Paşa tarafından satın alınınca genişletilmiş. Bugün de bu anlayış devam etmiyor mu? Murat Belge bunu çok güzel ifade ediyor; “bizim yalıların bir özelliği var. Hem enine hem boyuna büyürler” diye. Eski yalılarda olduğu gibi bu yalının da hem selamlığı hem de haremliği var. Yalının Kuzguncuk tarafı yanmış 1922’de. Fethi Ahmet Paşa’dan sonra damadı İngiliz Said Paşa’nın torunu Şevket Mocan yalının sahibi. Yalıyı pembeye boyatan Mocan. Yalı onaltı odalı, iki büyük sofalı. 1948’de büyük paralarla onarılmış bu sayede günümüze kadar gelebilmiş. Yalının tepelere doğru yayılan korusu da içinde yapı yapılmaması şartıyla İstanbul Belediyesi’ne bırakılmış. Koru çoğunlukla çam, çınar ve köknar ağaçlarıyla kaplı. ( Not: Çektiğim fotoğraflarda pembe yalı göremedim. Yanlışlık yapmamak için fotoğrafı Denizce Sitesi'den aldım. )

OTLARDAN İLAÇ YAPMASIYLA ÜNLÜ: Hekimbaşı Salih Efendi Yalısı.Yalı Anadoluhisarı ile Kanlıca arasında. Hekimbaşı Salih Efendi otlardan ve çiçeklerden yaptığı ilaçlarla tanınıyor. Yalısının bahçesiyle, kendisine ait tepelerin sırtlarındaki bağ ve arazide her çeşit çiçekleri, bitkileri ve nadide meyveleri yetiştirmiş. Karanfil ve güle çok meraklı. Aşıladığı bir gül "Hekimbaşı Gülü"diye meşhur olmuş. Mevsiminde yalıyı, özellikle karanfillerle bir gelin odası gibi süslermiş. Yalı 18.yy’ın ikinci yarısında harem ile selamlık olarak yapılmış, günümüze sadece haremi gelebilmiş. Selamlık hekimbaşının ölümünden sonra hissedarlarca satılmış yerine modern bir yalı yapılmış.Yalı aşı boyası ile dikkati çekiyor. Bilindiği gibi normal boyalar kolay yanan kimyasallar. Aşı boya ise zor tutuşan bir boya. Diyeceksiniz ki yangın çıkarsa ne fark eder? Şöyle fark ediyor; yan yana iki yalı düşünün. Birinde yangın çıkmış. Yalının tahtalarını tutan çiviler kor halinde fırlayıp yandaki yalıya saplanabiliyor. İşte bu çiviler aşı boyayı tutuşturamıyor, normal boyayı kolaylıkla tutuşturuyor.

ÜÇ SOFALI 21 ODALI: Kıbrıslılar Yalısı. 18 yy’ın son çeyreğinde inşa edilen bu yalı Kandilli’de. Yalının ilk sahibi İzzet Mehmet Paşa Osmanlı sadrazamlarından. İzzet Mehmet Paşa ailesinden sonra yalının son sahibi Kıbrıslı Mehmet Emin Paşa olmuş. Yalı diğer yalılarda olduğu gibi harem selamlık kısımlarından oluşuyor. Üç sofalı. Sofaların etrafında odalar yer alıyor. Toplam 21 odalı yalı. Yalının bahçesinde mermer bir musluk ve dilimli havuz var.OSMANLININ HUKUK MÜŞAVİRİ: Kont Ostrorog Yalısı. Bu yalının özelliklerini anlatmadan önce vurgulamak istediğim bir nokta var. Sağolsun Murat Belge yalıları anlatırken sahile bakmıyor bile. Burada şöyle bir sıkıntı oluyor. Benim gibi dikkatli dinleyenler anlatılan yalıyı seçmekte zorlanıyor. Şöyle diyebilse; üç tane yan yana yalı görüyorsunuz. Anlattığım yalı en sağdaki. Nokta atışı olmayınca Ostrorog yalısını atlamışım. Zaten diğer yalıları da internette bulduğum fotoğraflarına bakarak belirlemiştim. Ostrorog Yalısı’nı böyle atladım. Neyse. Ostrorog Yalısı Kandilli’de. Kont Ostrorog Yalısı’nın 19 yy.’ın birinci çeyreğinde yapıldığı biliniyor ama ilk sahibi bilinmiyor. Yalıyı 20 yy’ın başında Leon Ostrorog satın alıyor. Kont Polonya’nın eski ailelerinden. Leon Ostrorog, İslam Hukuku konusunda çalışmış bir akademisyen. Osmanlı hükümetince çağırılıyor ve sadaret hukuk müşavirliği yapıyor. Kont İstanbul’a yerleştikten sonra Lorandonların kızı ile evleniyor ve yalıya yerleşiyor. Yalı birbirine bitişik iki binadan oluşuyor. Harem dairesi orta sofalı karnıyarık tipte. Sofa muntazam bir dikdörtgen halinde evi ikiye bölüyor. Vaktiyle İstanbul’a gelen C. Farer, Piyer Loti gibi Avrupalı misafirler burada ağırlanmış. (Fotoğraf, Denizce internet sitesinden alınmıştır.)