Osmanlıdan bugüne gelen lâle sevgisi ve sorular

YAPRAKLARI UZUN VE MIZRAKSI: Lâle zambakgiller familyasından, yaprakları uzun ve mızraksı, çiçekleri kadeh biçiminde, türlü renkte, alacalı bir süs bitkisi. Çiçeklerin parlak renkli, hemen hemen bir birine eşit olan altı taç yaprağı var.
Hürriyet İnternet sayfasındaki bir haberin başlığı şöyle: “Yakıştı mı İstanbul'a bu lâleler Başkan?... Ve haber devam ediyor: “İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2005’te İstanbul’a 600 bin lâle dikti... 2006'da bu sayı 3.5 milyona çıkarıldı... Bu yıl ise kentin özellikle merkezi yerlerine tam 82 türde 8 milyon 296 bin lâle dikildi... Bu lâlelerin 1.2 milyonu erken açtı!.. Açacak daha 7 milyon lâle var... Bu lâlelerin alımı ve dikimi için harcanan para ise 2 milyon 136 bin 144 YTL olarak açıklandı... Sadece lâle değil, 2.7 milyon sümbül, nergis ve muskari de kentin değişik bölgelerine dikildi. Bu da toplam 11 milyon soğanlı bitki anlamına geliyor... Şimdi İstanbul'da herkes bu lâleleri konuşuyor... En çok sorulan soru ise şu: "İstanbul'da rögar kapağı olmadığı için kanalizasyonda çocuklar ölüyor. Bunca sorun varken belediye trilyonlarca lira harcayıp lâle dikiyor. Belediye Meclisi'nden bu kararlar nasıl geçiyor?"

Evet. Buna benzer bir soruyu da Sevgili Enne sormuştu. Bunca sorun varken lâlelere harcanan para doğru mu? diye. Merak ettim bu lâle sevgisi nereden geliyor İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ni yönetenlerde?

İşte bazı bilgiler:

Ana vatanı Orta Asya. Böyle sanılıyor. Anadolu'da lâle ile ilgili ilk bilgiler Türkler ile başlamış. Lâle çiçeği on ikinci yüzyıldan itibaren Anadolu'da süsleme motifi olarak kullanılmış. Anadolu'da lâleyi şiirlerinde kullanan ilk düşünür ise Mevlana Celaleddin Rumi. Lâlenin Türkiye'den Avrupa'ya ne zaman götürüldüğü kesin olarak bilinmiyor. Lâle, Osmanlı imparatorluğu döneminde bilhassa on altıncı ve on sekizinci yüzyıllarda büyük önem kazanmış. Lale Kefe'den (Kırım'ın güneyinde bir bölge), sümbül ise Maraş ve Halep civarından İstanbul'daki saraylara getirtiliyor.

ATALARI ORTA ASYA'DA: Lâlenin anavatanın Orta Asya olduğu yaygın bir görüş. Beşir Ayvazoğlu, lâlenin Türkistan’ın bozkırlarında yabani bir çiçek olarak uç verip, Bulgar Türkleriyle İdil boyuna, Timuroğulları ile Hint’e, Selçuklularla İran’a ve Anadolu’ya geldiğini savunuyor. Lâleye yabani olarak Akdeniz’in kuzey kıyıları ve Japonya’da da rastlanıyor.

İstanbul lalesi çeşitlerinin biçimleri, bugün Avrupa lalesi olarak bilinen lale çeşitlerinden çok farklı. İstanbul lalesinin çiçeği badem şeklinde, periant parçaları (berkleri) ise hançer şeklinde ve uçları tığ gibi ince ve sivri. On altıncı ve on yedinci yüzyıllarda elde edilen lale çeşitlerinin isimleri, özellikleri ve yetiştiricileri hakkında bilgi veren elyazması risalelere göre, İstanbul'da elde edilen lale çeşitlerinin miktarı toplam olarak 2000 civarında.

ÇÖKÜŞ DÖNEMİNDE YAYILIYOR: Lâle motifi, tarihi kaynaklardaki örneklerden de anlaşılacağı üzere ilk olarak Orta Asya’da ortaya çıkmış. Sanat tarihçilerinin büyük bir kısmı Orta Asya sanatında veya 16. yüzyıla gelinceye kadar Türk sanatı süslemelerinde lâleden bahsetmezler.

Osmanlılarda lale sevgisinin devletin çöküş döneminde ortaya çıkması ilginçtir. Avrupa’daki topraklarını kaybetmeye başlayan Osmanlı Devleti Pasarofça anlaşmasıyla girdiği barış dönemini, Lâle Devri adıyla yaşamış. Bu dönemde yeni yapılan bahçelerin, saraylarin, kasırların lâlelerle donatılması, halkı bunaldıkları savaş ortamından uzaklaştırmak için yapılmış olabilir mi?

LÂLE MOTİFLERİ HER YERDE:İran Selçuklularının ve Büyük Selçukluların sanat eserlerinde, 12. Yüzyıldan itibaren, lâle motiflerine rastlanıyor.Anadolu Selçuklu devletinin başkenti Konya’daki eserlerde de lâle motiflerine rastlanır. Lâle ve lâle kültürünün Anadolu’ya Türklerle birlikte geldiği kesindir.

Osmanlı’daki lâle sevgisinin altında çiçek sevgisinden çok göz boyama mı yatıyordu? Bugün gördüğümüz lâle bolluğu bu düşüncenin devamı mı? Bilemiyorum. Yorumu size bırakıyorum. Emirgan korusu’ndaki lâlelerden bazılarının isimleri ise şöyle:

Devşirme, Cennet çocukları, Saltanat Kılıcı, Vezir Işığı, Mercan Duası, Allı yemeni, Cem’in tılsımlı kadehi, Gece Çırası, Gelin, Bedehşan Yakutu, Ayrılık Güzeli, Mecnun, Melek Yüzlü, Çığ Damlası, Cennet Işığı, Hokka, Mahşer Güneşi, Kanarya Sükütü ve Kirpik Oku.

ALLAH KELİMESİ İLE BENZERLİK: Lâlenin Osmanlılar tarafından bu kadar kabul görmesinin sebeplerinden biri de Arap harfleri ile lale yazıldığında, Allah kelimesindeki bütün harfleri kapsaması olduğu söyleniyor. Harflerin karşılığı sayılar hesabına dayanan “ebced” usulüne göre de “Allah” kelimesi ile “ lâle” kelimesinin aynı rakamı karşılaması ilginçtir.

14. yüzyılın ortalarında Avrupa’ya giden lâle, özellikle Hollanda ve Almanya’da aranan bir çicek haline gelmişti. Lâle merakı bir ara kelimenin tam manasıyla çılgınlıktı.Charles Mackay’ın “Tuliptomania” adındaki makalesi bu konu hakkında çarpıcı bilgiler sunuyor.

Bu dönemde bir lale soğanına bütün servetini yatıranlar var. Avrupa’ya özellikle de Hollanda’ya giden lâle soğanları melezleme yoluyla, yeni türler elde edilerek Osmanlı İmparatorluğu'na rakip bir duruma gelmiş, hatta Osmanlı İmparatorluğundaki lâleciliği geçmiş. Artık lâle Osmanlı Devletine Hollanda’dan getirilmeye başlanmış.

FERMANLA ISMARLANMIŞ: 2. Selim Devrinden itibaren imparatorluğun çeşitli bölgelerinden lâle ve sümbül soğanları ısmarlandığına dair fermanlar bulunuyor. 2. Selim'in, Kırım’ın güneyindeki Kefe’den 300.000 adet lâle soğanı ısmarladığı biliniyor.

TULİPAN İSMİ VERİLMİŞ:Bugün Avrupa ülkelerinde lâle için kullanılan Tulip veya Tulipe kelimesinin aslı O. G. Busbecq hatıratında Türklerin bu bitkiye “Tulipan” ismini verdiklerini yazmış.S. W. Murray bu ismin Türklerin başlarına sardıkları “tülbent”ile ilgili olduğunu, O. G. Busbecq ile tercümanı arasında meydana gelen bir yanlışlık sonucu ortaya çıktığını kaydediyor.

Kaynak: Rumeysa Karakaş / Hacettepe Üniversitesi